Ból klasyfikujemy według wielu czynników:
czasu jego trwania (ból ostry, ból przewlekły), nasilenia bólu w skali numerycznej NRS (łagodny, umiarkowany, silny), mechanizmów powstawania (ból receptorowy, zapalny, neuropatyczny, funkcjonalny), etiologii powstania (ból nienowotworowy, ból u chorego na nowotwór).
Rodzaje bólu
Klasyfikacja bólu według czasu trwania:
1. Ból ostry – normalna, przewidywalna reakcja fizjologiczna na szkodliwy bodziec chemiczny, termiczny lub mechaniczny związany z zabiegiem chirurgicznym, urazem lub ostrym schorzeniem. Powstaje w wyniku podrażnienia receptorów obwodowych przez bodźce nocyceptywne. Ma jasno określoną przyczynę i oczywistą funkcję ostrzegawczo-obronną. Prawidłowo leczony zanika po kilku – kilkunastu dniach na skutek regeneracyjnych zdolności organizmu.
2. Ból przewlekły – ból bez oczywistej biologicznej wartości, który trwa dłużej niż normalny czas gojenia tkanek (zwykle 3 miesiące). Jest wynikiem procesów neuroplastyczności czynnościowej i strukturalnej. W przeciwieństwie do bólu ostrego, ból przewlekły nie ma funkcji ostrzegawczo-obronnej. Może towarzyszyć chorobie przewlekłej (np. polineuropatia w cukrzycy, choroba nowotworowa) lub może wynikać jedynie ze zmian strukturalnych neuroplastycznych (np. ból po amputacji, przetrwały ból pooperacyjny) jako niezależne schorzenie.
Ból przewlekły może się rozwinąć po epizodzie bólu ostrego i trwać pomimo wygojenia tkanek. Celem leczenia multimodalnego jest zmniejszenie nasilenia bólu i poprawa jakości życia pacjenta.
Zwyczajowe klasyfikowanie bólu na ostry i przewlekły odnosi się jedynie do aspektu czasowego doznań bólowych, natomiast nie uwzględnia w żaden sposób różnic w mechanizmach powstawania bólu ostrego (ból fizjologiczny) i przewlekłego (ból patologiczny), a także procesów przejścia bólu ostrego w ból przewlekły (tzw. chronifikacja).
Klasyfikacja bólu według jego nasilenia:
- łagodny – nasilenie oceniane w skali numerycznej (ang. numerical rating scale – NRS) 1–3,
- umiarkowany – NRS 4–6
- silny – NRS > 7.
Klasyfikacja bólu ze względu na mechanizm powstawania:
1. Ból receptorowy (nocyceptywny) – powstaje w wyniku podrażnienia nocyceptydów w obwodowych zakończeniach nerwowych włókien. Czynnikami drażniącymi są czynniki mechaniczne (np. ucisk), czynniki chemiczne ( np. kwasy) oraz termiczne (ciepło, zimno). Istotne jest, że w bólu ostrym bodźce te działają na prawidłowe, niezmienione patologicznie nocyceptory. Można wyróżnić dwa rodzaje bólu receptorowego w zależności od miejsca powstawania.
a. ból somatyczny (kostny i z tkanek miękkich).
b. ból trzewny (narządy wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy) – jest opisywany jako tępy, męczący, jest słabiej zlokalizowany niż somatyczny, często ma charakter bólu rzutowanego, powoduje także pobudzenie układu autonomicznego.
W kategorii bólu receptorowego można także wyróżnić ostry ból kliniczny, który powstaje w wyniku uszkodzenia tkanek (po urazie, operacji czy w czasie ostrej choroby) i inicjuje odpowiedź układu nerwowego i endokrynnego (odruchowe przyspieszenie tętna, oddechu, unieruchomienie), która jest niezbędna dla zachowania homeostazy organizmu i uruchomienia procesów zdrowienia.
2. Ból zapalny – powstaje na skutek uszkodzenia tkanek, uwolnienia mediatorów stanu zapalnego, które mogą uwrażliwiać i zmieniać funkcje nocyceptorów.
3. Ból neuropatyczny – powstaje w wyniku bezpośredniego uszkodzenia lub choroby dotyczącej somatosensorycznej części układu nerwowego:
a. obwodowy – mononeuropatie (np. zespoły z ucisku, ból fantomowy, ból kikuta, neuropatia pourazowa lub pooperacyjna), polineuropatie [np. neuralgia popółpaścowa, cukrzycowa, alkoholowa, toksyczna, polekowa, w infekcji ludzkim wirusem niedoboru odporności (ang. human immunodeficiency virus – HIV), niedobór witaminy B],
b. ośrodkowy – np. po uszkodzeniu rdzenia, udarze mózgu, w syringomielii, stwardnieniu rozsianym.
4. Ból funkcjonalny (dysfunkcyjny) – ból powstający w wyniku zaburzeń aktywności ośrodkowych procesów kontroli bólu, upośledzenia aktywności endogennych mechanizmów hamowania bólu oraz niedokładnie jeszcze poznanej patologii na obwodzie (np. fibromialgia, zespół jelita drażliwego, atypowy ból twarzy).
Ból receptorowy uważany jest za rodzaj bólu fizjologicznego, natomiast ból zapalny, neuropatyczny czy funkcjonalny za ból patologiczny, zwykle o charakterze przewlekłym.
Wiadomo obecnie, że u jednego pacjenta mogą współistnieć różne patomechanizmy bólu.
Typowym przykładem są chorzy na nowotwór, u których ból ma najczęściej charakter mieszany – receptorowo-neuropatyczny. Również w bólu zapalnym (np. osteoartroza) stan zapalny może powodować uszkodzenie nerwu i wywoływać objawy bólu neuropatycznego.
Klasyfikacja bólu według etiologii:
1. Ból nienowotworowy
2. Ból u chorego na nowotwór – zwykle ma charakter złożony, a w jego powstawanie zaangażowane są mechanizmy bólu receptorowego i neuropatycznego.
Szczególnym rodzajem bólu u chorego na nowotwór jest tzw. ból przebijający epizodyczny – napad silnego, szybko narastającego (w ciągu minut), krótkotrwałego bólu (około 30 minut), powstającego w związku z jakąś czynnością lub samoistnie. Dokładny mechanizm powstawania tego rodzaju bólu nie jest do końca znany.
Klasyfikacja bólu według miejsca odczuwania:
1. zlokalizowany – ograniczony, dający się dobrze zlokalizować w określonej okolicy ciała.
2.wielomiejscowy – występujący w 8-10 różnych lokalizacjach na ciele.
3. uogólniony – odczuwany w przynajmniej 4 z 5 obszarów ciała ( 4 kwadraty ciała i osiowo)
Ból w chorobie nowotworowej
Dokładna ocena występowania bólu u chorych na nowotwór jest bardzo trudna. Często dolegliwości bólowe występują już we wczesnych etapach choroby nowotworowej, a w jej fazie terminalnej ból pojawia się u większości chorych.
Ból przebijający w chorobie nowotworowej
Ból przebijający – ostry, przemijający ból, który przyjmuje postać napadów i nakłada się
na dotychczas istniejące, stałe dolegliwości towarzyszące danej chorobie. Dotyczy 40-60% chorych leczonych z powodu bólu nowotworowego.